عقیق شناسی و سنگ شناسی جامع عقیق

مقدمه

در طی دوران آشنایی با سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی متوجه موضوع مهمی شدم و آن موضوع این بود که در شناخت و تعریف جواهرات برای علاقمندان حد میانه ای که مفاهیم کاربردی بازار را به مفاهیم دانشگاهی گوهرشناسی گره بزند وجود ندارد.این مسئله در مورد پر طرفدارترین سنگ یعنی عقیق بیشتر از همه دیده میشود. لذا تا آنجایی که تجربه و سواد اندک بنده در این کار مجال میدهد بر آن شدم که از این خلا در حد توان اندکم بکاهم و تعاریفی در مورد عقیق ارائه دهم که قابل استفاده برای طیف وسیعی از علاقمندان باشد.امیدوارم خوانندگان محترم با بیان کردن نظریات و تجربیات بر بلوغ و شیوایی هر چه بیشتر مطلب کمک نمایند.

در انتهای مقدمه به عنوان نگارنده و مولف این مطلب بایست معترف باشم که به انحصار مطالب علمی علاقه ای ندارم و همکاران هر کجا که لازم باشد با انتقال این مفاهیم و نشر آن ولو به صورت کپی در وبلاگها و وبسایتها در گسترش آگاهی کوشا باشند.

عقیق چیست

اولین چیزی که علاقمندان با کاوش در موتورهای جستجوگر علی الخصوص گوگل google.com با آن مواجه میشوند تعریف اولیه از عقیق میباشد.بنابر این جستجوها گفته میشود که واژه عقیق Agate برگرفته از نام رودخانه ای به نام Achates در شبه جزیره سیسیل میباشد که نام امروزی آن Dirillo بوده و در جنوب شرقی این جزیره واقع شده است. در صورت آشنایی با زبان انگلیسی میتوانید مطالب مفیدی در خصوص تعاریف اولیه از عقیق در دانشنامه ویکی پدیا (en.wikipedia.org/wiki/Agate) مطالعه بکنید :

دومین موضوع گفته شده در اکثر وبسایتهای مرتبط با گوهر شناسی و … بیشتر بررسی آکادمیک خواص فیزیکی سنگ عقیق از قبیل ضریب شکست نور ، جرم حجمی ، سختی و … میباشد که در اینجا برای جلوگیری از تکرار جز در مواقع لزوم به آنها نمیپردازیم.

در کانی شناسی ایرانی کهن بر اساس حفاریهای علمی باستان شناسی تاریخچه استفاده و شناخت سنگ عقیق در سرزمین پارسی به هزار سوم قبل از میلاد مسیح باز میگردد.مطابق اطلاعاتی که از کتیبه کاخ داریوش در شوش به دست آمده چنین دانسته شده که در آن دوران عقیق بیشتر به عنوان زینت آلات و مهرهای سلطنتی به کار میرفته و منشا استخراج عقیق “سغد” بوده است.نام سنگ عقیق تحت عنوان “سیکابروش” در الواح باستانی ایران ذکر شده که درآن سیکا به معنای عقیق و بروش به معنای سنگ بوده است (مرجع : کانی شناسی در ایران قدیم تالیف مهندس محمد زاوش).در ادبیات ایران نیز اشعاری از جانب شاعران و عرفا درباره سنگ عقیق ذکر شده است

مولوی :    گفت در گویش و گل خندانش کرد                     گفت با سنگ و عقیق کانش کرد

حکیم نظامی :     دو شکر چو عقیق آب داده                           دو گیسو چون کمند تاب داده

کاربردهای عقیق

بر اساس یافته های باستان شناسان در جزیره کرت (Crete) کشور یونان گویا کهن ترین آشنایی انسان با سنگ عقیق به عصر برنز (Bronze Age) در حدود چهار هزار سال پیش از میلاد مسیح باز میگردد .با مراجعه به موزه ها در اکثر نقاط جهان و بازدید از اشیای بدست آمده به سادگی میتوان دریافت که از عقیق نه تنها در ساخت زیورآلات و مهرهای استوانه ای استفاده های فراوانی میشده بلکه در دوران باستان اعتقادات و افسانه های ناشناخته ای دلیل کاربرد سنگ عقیق بوده است.به عنوان نمونه میتوان به طلسمهایی اشاره کرد که به روی سنگ عقیق حکاکی میشده و یا از فرمها و تراشهای خاصی عقیق که از آنها به عنوان ابزار سحر و جادو بهره گرفته میشده است.به عنوان مثل میتوان به مهره های عقیق منقوش کشف شده در آرامگاه جنگجویان و پادشاهان باستان اشاره کرد. امروزه در بازار ایران و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس این ساخته های کهن که اکثرا به صورت مهره های کروی و گاهی از اوقات با اشکال هندسی شش گوش یا هشت گوش میباشد ، علاقمندان خاص خود را دارد.

در تصویر زیر سه عدد عقیق کیفی و تعدادی مهره قدیمی و آنتیک ساخته شده از عقیق دیده میشود

در کاربردی دیگر میتوان مهرها و استامپهای تخت و استوانه ای زیبای ساخته شده از سنگ عقیق را دید که در گذشته برای اعتبار بخشی به مکتوبات و اسناد استفاده میشده است.در واقع از دوران باستان تا چند دهه اخیر دومین و عمده ترین کاربرد عقیق در گستره وسیعی از اروپا گرفته تا چین به عنوان مهر و استامپ بوده است. حافظ در بیتی زیبا اشاره زیبایی به این نکته دارد :

اگر به رنگ عقیق است اشک من چه عجب

که مهر خاتم لعل تو هست همچو عقیق

از عقیق در مصر باستان و در دوره فراعنه به عنوان سنگ جادویی محافظ و احیاگر استفاده میشده چنانکه در نقاب طلایی توت آنخ آمون تکه هایی از عقیق سرخ در این تعبیر جادویی دیده میشود و در سایر مقابر فراعنه مصر نیز گویا تکه هایی جالب از عقیق سرخ بدست آمده است که نشانگر اهمیت عقیق در نزد مصریان باستان میباشد

در کشورهای آسیای شرق دور نظیر چین و تایلند و …چه در گذشته های دور و چه در عصر حاضر از سنگ عقیق در ساخت مجسمه و تندیسها استفاده میشود.البته کاربردهای استثنایی جالبی نیز در این بین وجود دارد که میتوان از جمله آنها میتوان  به ساخت ابزار برشی و چاقو با تیغه هایی از جنس عقیق اشاره داشت.این تیغه های عقیق بیشتر در جنوب کشور ایالت متحده امریکا و برزیل به صورت تفننی ساخته و استفاده میشود.در سایت (www.artofishi.com) نمونه های جالبی از چاقوهای ساخته شده از عقیق ، جاسپر ، آبسیدین و اوپال دیده میشود که برای فروش عرضه شده است. این ساخته ها در نوع خود جالب و کم نظیر میباشد :

در عصر حاضر در چهارسوی دنیا از عقیق بیشتر در ساخت زیورالاتی نظیر انگشتر ، گردن آویز ، دستبند و … استفاده میشود.کاربرد دیگر از سنگ عقیق در ساخت تسبیح هایی است که مسلمانان و پیروان سایر ادیان مانند مسیحیت از آن استفاده میکنند.

در کشور ما ایران بیشترین کاربرد عقیق در ساخت زیورآلاتی نظیر انگشتر و گردن آویز میباشد.به دلیل توصیه ها و روایاتی فراوانی که در دین اسلام در خصوص استحباب استفاده از عقیق یمانی وجود دارد ، استفاده از عقیقهایی که منشا استخراج آنها کشور یمن میباشد در ایران و همچنین مسلمانان سایر کشورهای دیگر طرفداران زیادی دارد که در جای خود به تفصیل به آن خواهیم پرداخت.البته این اقبال برای سنگ عقیق یمن از قدیم وجود داشته چنانچه که امیر معزی میفرماید :

 می به رنگ عقیق یمن که چون زقدح

دهد فروغ که گویی ستاره یمن است

منشاء پیدایش عقیق

با توجه با ساختار فیزیکی و کریستالی عقیق به سادگی مشخص میشود که سنگ عقیق منشا سیلیسی دارد. در حقیقت عقیق نوعی سنگ دُرّ و یا کوارتز میباشد که با انحلال عناصری نظیر آهن ، نیکل ، کروم ، منگنز و … در شبکه کریستالی سیلیس ایجاد شده است و در برخی جاها به حدی فاصله مرز کوارتز و عقیق به هم نزدیک است که نمیتوان به طور مطلق به کوارتز بودن و یا عقیق بودن رای داد.حتی در سایر مشتقات بلور کوارتز نظیر اوپال ، آمیتیس ، کلیسیت و … مرز عقیق مشخص نیست و به عنوان مثال مابین آمیتیست و عقیق بنفش در برخی موارد به سختی میشود فاصله ای قائل شد.

منشا پیدایش سنگ عقیق هنوز به طور قطعی مشخص نیست اما گفته میشود که عقیق منشاء آتشفشانی دارد.در طبیعت و در معادن ،شکل خام عقیق به صورت بلوردان (ژئود Agate Geode) توخالی میباشد که بر طبق تئوریهای زمین شناسی گفته میشود که این بلوردانها در حین سرد شدن مواد مذاب (Magma) در مجاورت ساختارهای سیلیسی تشکیل شده و تولد کریستال کوراتز با همگرایی املاح و اکسیدهای عناصری نظیر آهن منجر به پیدایش عقیق شده است.به بیان ساده در این تئوری گفته میشود که مایعات داغ (نظیر آبفشانها و چشمه های آب گرم) که در مجاورت آتشفشانها قرار داشته و غنی از سیلیس (سیلیس ژله ای) بوده، در حین سرد شدن در داخل حفره سنگ های ولکانیک ، با تبلور (crystallize) و رسوب گذاری لایه لایه منجر به تشکیل ساختار عقیق شده است.

نکته و پدیده جالب اینجاست که در داخل برخی بلوردانهای عقیق ، مایعات گرم اولیه از پیدایش عقیق باقی مانده است و در صورت زیبا بودن تلاش میشود که در ساخت زیورآلات استفاده شود.در اصطلاح علمی این شکل ویژه عقیق آبدار (Enhydratic agate) نام دارد. لازم به ذکر است این مفهوم علمی از سنگ عقیق با مفهوم بازاری عقیق آبدار که به نگینهای عقیق شفاف و خوش رنگ اشاره میکند، فاصله معنایی زیادی وجود دارد

طبق نظریه های زمین شناسی تشکیل عقیق به دوره زمین شناسی پرمین (Permian) و خاکسترهای به جا مانده از آتشفشانهای آن دوره مربوط میشود و جویندگان معادن عقیق میتوانند با توجه به این نکته ، در لایه ها و طبقات زمین مربوط به این دوره از زمین شناسی کانسارهای عقیق را جستجو و کاوش نمایند

Mineralogical and geochemical investigations of agates from Permian volcanic rocks of the Sub-Erzgebirge basin (Saxony, Germany) were made to constrain the genesis and characteristics of these spectacular forms of silica in acidic volcanic host rocks (reference : www.researchgate.net)

 طبقه بندی انواع عقیق

تعاریفی که از عقیق در این بخش مشاهده خواهید کرد ، برگرفته از جامع ترین مفاهیم بین المللی در خصوص عقیق میباشد و به شما کمک خواهد نمود که بتوانید در متون و گفتگوها با علاقمندان به عقیق در سایر کشورها علی الخصوص کشورهای قاره اروپا و امریکا ارتباط برقرار کرده و بتوانید منظور آنها را از نوع عقیق درک نمائید. پس علاوه بر دانستن طبقه بندی کلی عقیقها ، میتوانید با مفاهیم جهان شناختی عقیقها نیز آشنا شوید.

اولین مطلب در آشنایی کلی با سنگ عقیق عبارت کلسدونی (Chalcedony) میباشد.وقتی این کلمه گفته میشود منظور تمام انواع عقیقها چه از لحاظ رنگ و چه از لحاظ ماهیت میباشد.گوهرشناسان در تفکیک سنگهای مشتق شده از کریستال کوارتز، همه انواع سنگهای عقیق را در گروهی به نام کلسدونی جای میدهند.(مرجع : en.wikipedia.org/wiki/Chalcedony)

معمولا مهمترین فاکتور در نامگزاری و طبقه بندی عقیقها رنگ عقیق میباشد و رنگ سنگهای عقیق بسته به اینکه نقش غالب در شبکه کریستالی به کدام عنصر دلالت دارد از سرخ تا زرد و خاکستری و….گسترده است.در این بین عقیق نباتی سفید رنگ (White Agate) خالص ترین نوع عقیق قلمداد میشود و هرچه رنگ سفید و شفافیت این عقیق بالاتر باشد ، به همان میزان درجه خلوص بالاتر خواهد بود.

عقیق سرخ (Red agate) که کارنلین (Carnelian, Encyclopædia Britannica – Cornelian, Oxford English Dictionary – Corneolus) نیز نامیده میشود محبوبترین نوع در میان عقیقهاست و این محبوبیت به سادگی در مهرهای استوانه ای دوره آشوریان و همچنین زیورالات باستانی به جا مانده از فراعنه مصر در موزه والترز (Walters Art Museum) مشخص است.این وجه تسمیه شامل عقیقهای با طیف رنگ زرد مایل به سرخ تا سرخ مایل به قهوه ای شناخته میشود.در واقع واژه کارنلین از نام کرنل (kornel) که نام نوعی گیلاس در زبان لاتین گرفته شده است که در آن بنابر تشابه ،رنگ این میوه از قرمز گوشتی تا قهوه ای مایل به قرمز دیده میشود.حتی در میان یمنیها و اعراب علاقمند عقیق این رنگ گیلاسی تحت عنوان العقیق الکرزی معروف و محبوب میباشد. گوهرشناسان عنصر غالب و علت سرخی عقیق را اکسید آهن سه ظرفیتی ابراز میکنند. بر اساس تجربیات هنرمندان حکاک گویا سختی این نوع عقیق نسبت به سایر انواع دیگر عقیق مختصری کمتر بوده و به علت نرمی و جلاپذیری خوب مناسب حکاکی و ساخت مهر میباشد.

عقیق سیاه که اونیکس و یا انیکس (Onyx) نامیده میشود، معمولا دارای ساختاری به صورت لایه لایه بوده و در برخی مواقع لایه های سیاه و سفید به طور موازی در مجاورت هم قرار میگیرد که به این حالت نام دو پوست اطلاق میشود.کلمه اونیکس ریشه یونانی دارد که به معنای ناخن انگشت میباشد.دو لایه بودن و دو پوست بودن اونیکس دستمایه حکاکی های زیبا بوده و معمولا در این زمینه کاربرد زیادی دارد.معمولا سوره ناس و آیات و عباراتی که میتواند کیفیت روحانی ویژه ایجاد کند و یا حالت محافظت نیاز باشد ،کار روی عقیق سیاه انجام می پذیرد.

سارداونیکس (Sardonyx) به عقیق سرخ (تا قهوه ای رنگ) لایه لایه (با لایه های موازی) گفته میشود که یک یا چند رگه سفید یا سیاه در بین لایه ها دیده میشود وجه تسمیه این تیپ عقیق از سارد (sard) شهری در آسیای صغیر گرفته شده است.این نوع عقیق ،مشابه عقیق سرخ کارنلاین میباشد با این تفاوت که ساختار آن به صورت لایه های موازی قابل تفکیک شکل گیری کرده است . در برخی مواقع ساردونیکس را اونیکس سرخ (Red onyx) نیز مینامند.در تعاریف سنگهای عقیق از لحاظ طیف رنگی و طبیعت لایه لایه بودن ، گاهی اوقات عقیق سلیمانی (Solomon’s Agate) را در این طبقه قرار می دهند و انواع عقیق سلیمانی نظیر باباقوری (باباغوری مشابه چشم) و عین البقر (عقیق دو لایه سفید که در آن لایه سرخ بروی لایه سفید قرار داشته و همانند چشم گاو دیده میشود) در این گروه قرار دارد و گویا در میان علاقمندان اعتقاد بر این است که گونه اخیر عقیق سلیمانی دافع نیروهای منفی و چشم زخم میباشد.

عقیق زرد (Yellow Agate) یکی از گونه های پرطرفدار عقیق است.سنگ عقیق با رنگ زرد در میان انواع دیگر عقیق کمیاب و ارزشمند میباشد و با توجه به قیمت بالا و کمیابی آن متاسفانه در بازار تلاش میشود تا با رنگ کردن و فرآیندهای شیمیایی ، نمونه های فرآوری شده از سنگهای عقیق سفید ابلق و یا عقیقهای کم ارزش دیگر به افراد کم تجربه فروخته شود. در تصویر زیر سنگ عقیق زرد کهنه یمنی دیده میشود که هیچگونه اصلاح رنگی در آن وجود ندارد و رگه های پرتقالی و درونگیرهای سنگ همگی بر طبیعت یمنی نگین دلالت دارد :

عقیق سبز (green agate) گونه پر طرفدار دیگر عقیق میباشد که در آن هیدروکسید نیکل نقش رنگساز کریستال سیلیس را بر عهده دارد.در انواع گرانبهای عقیق سبز پدیده بسیار جالبی رخ میدهد و آن اینست که رنگ سبز سنگ در مجاورت نور خورشید و حرارت تغییر میکند و تغییر فاز رنگی میدهد اما پس از خنک شدن و در مجاورت رطوبت رنگ سبز دوباره به حال اولیه خود باز گشت میکند. در گروه سنگهای مشتق شده از کوارتز ، سنگ عقیق سبز را کریسوپریز (Chrysoprase) نیز مینامند که در زبان یونانی به معنای تره فرنگی میباشد.در ابتدا این سنگ در قرن چهاردهم میلادی از شمال لهستان و در منطقه ای به نام سیلسیا (Silesia) استخراج میشده که این کار در آنجا به علت اتمام کانی مرغوب انجام نمیشود ولی به جای آن در کوئینزلند استرالیا (Queensland, Western Australia) مرغوب ترین نوع عقیق سبز استخراج میشود و البته معادن دیگری برای عقیق سبز در افریقای جنوبی و امریکا (ایالتهای اورگان ، آریزونا و کالیفرنیا) وجود دارد.نوع کم کیفیت عقیق سبز از معادن برزیل و هندوستان استخراج میگردد.در تصویر زیر یک تکه سنگ عقیق سبز به وزن 235 قیراط و قیمت 46 دلار را مشاهده میفرمائید :

در زیر تصاویر دستبند و اسلایس سنگ عقیق سبز برزیلی مشاهده میشود

لازم به ذکر است که هیچگونه بهسازی رنگی در دو مذکور انجام نگرفته است

نوع دیگر عقیق سبز از سال 1950 از کشور افریقایی زیمبابوه (Zimbabwe) استخراج میشود که در آن به جای عنصر رنگساز نیکل ، عنصر کروم با ایزوتوپ سه ظرفیتی (chromium(III) oxide) باعث ایجاد رنگ سبز در شبکه کریستالی سیلیس میباشد و تحت عناوین mtorolite، mtorodite یا matorolite در سنگ شناسی تعریف شده است.این کانی علاوه بر کشور زیمبابوه در بولیوی ، غرب استرالیا ، آناتولیا (Anatolia) در ترکیه ،کوهای اورال (Ural mountains) روسیه و کشورهای بالکان یافت میشود.از این تیپ عقیق سبز آثاری مرتبط با دوره امراتوری روم باستان (Roman Empire) به شکل جواهرات و مهر (seals) بر جای مانده است.

تفاوت دو گونه عقیق سبز فوق الذکر را به وسیله یکی از ادوات جواهرشناسی به نام فیلتر چلسی (Chelsea filter) میتوان مشخص کرد چرا که فیلتر چلسی قادر به تمایز و افتراق سنگهای کروم دار نظیر زمرد بوده و عقیق سبز با ترکیبات کروم را میتوان به سادگی از نوع نیکل دار توسط فیلتر چلسی متمایز کرد.

در تصویر زیر سنگهای طبیعی عقیق سبز هندی دیده

میشود لازم به ذکر است که عقیقهای سبز دیده شده در این تصویر بدون بهسازی رنگی میباشند

امروزه از معادن آچه در اندونزی (Aceh Indonesia) نیز عقیق سبز استحصال میشود ولی گویا مسافران خارجی و توریستها گاهی اوقات در آنجا به اشتباه کانی سرپنتین (serpentine) را به جای عقیق سبز خریداری مینمایند در هر صورت جای نگرانی نیست چرا که سختی سرپنتین در بین 2 تا 5 متغییر است در حالیکه سختی عقیق بالاتر از 6 بوده و به راحتی با دستگاه سختی سنج میتوان عقیق سبز را از سرپنتین متمایز کرد. در زیر دو تصویر از سایت معتبر (geology.com) در این خصوص آورده شده است :

امروزه در بازار کشور ما ایران نوع مرغوب عقیق سبز استرالیایی کمتر دیده میشود و قسمتی از عقیقهای سبز اصل وارداتی مربوط به کشورهای آسیای جنوب شرقی و هند است و در این بین متاسفانه به دلیل تقاضایی که برای عقیق سبز وجود دارد ، اکثر عقیقهای سبز بازار عقیقهای سبز کم ارزش برزیلی و یا عقیقهای نامرغوب دیگر است که با اصلاح و رنگ آمیزی به فروش میرسد و همچنین در برخی اوقات یشم سبز شفاف هندی و سرپنتین به جای عقیق سبز فروخته میشود.با توجه به تصاویری که در مورد سنگ عقیق سبز ارائه شده به نظر میرسد که تشخیص عقیق سبز اصل برای خوانندگان محترم نسبت به قبل کمی آسانتر و سهل تر شده باشد.

در تصویر زیر کلوخه سنگهای نیم تراش عقیق سبز

مرغوب بدست آمده از معادن آچه اندونزی دیده میشود که آماده تراش نهایی میباشد

قیمت عقیق سبز اصل اندونزی با تراش دامله به ابعاد طولی 20 عرضی 14 و ارتفاع 10 میلیمتر بسته به درجه رنگ و شفافیت نگین با کیفیت خوب تا عالی بین 50 تا 150 دلار متغیر میباشد و همزمان با همین ابعاد ، قیمت عقیق سبز برزیلی در بازه قیمتی 5 تا 10 دلار قرار دارد.

توجه : در پدیده ای جالب در سنگهای عقیق گاهی اوقات رنگهای سبز و زرد به صورت رگه های مجاور و همسو اشکال زیبایی ایجاد میکنند.این گونه زیبا از عقیقها در امریکا یافت میشود.

در طبقه بندی بعدی سنگهای عقیق ، فاکتورهای شکل و طبیعت کریستالی مد نظر میباشد و میتوان به شناخت و تعریف و تفسیر این عقیقها فارغ از تعریف رنگ پرداخت :

عقیق شجر یا عقیق شجری (Moss Agate or Dendritic Agate) به گروهی از عقیقهای سفید یا کبود و در برخی از انواع یمنی سرخ گفته میشود که در داخل آنها ساختارهای تصویری یا نقوش انتزاعی دیده میشود و عمده علت پیدایش این سنگ ، رشد ساختار دندریتی اکسید منگنز در داخل سنگ عقیق به هنگام تبلور شبکه کریستالی سیلسی میباشد. در بخش انگشترهای شجر به تفصیل به موضوع تشکیل عقیق شجر و دلایل و انواع پرداخته شده است که میتوانید برای کسب اطلاعات بیشتر به این قسمت مراجعه بفرمایید.

عقیق آتشین یا عقیق آتشی (Fire agate) نوعی عقیق میباشد که ساختار چند رنگی مانند اوپال دارد (طیف رنگی اکثرا از قهوه ای تا سرخ و زرد طلایی میباشد) و بیشتر در ایالتهای جنوبی امریکا و شمال مکزیک یافت میشود.دلیل ایجاد این حالت رنگین کمانی در عقیق به فرم استثنایی انحلال اکسید آهن دو ظرفیتی (لیمونیت limonite) و هیدروکسید اکسید آهن (FeO(OH)-Goethite) در محلول ژله ای سلیس در آب داغ به هنگام تشکیل میکروساختار (microstructure) عقیق باز میگردد که باعث بازتابهای نوری زیبا از بافت کروی عقیق در کریستال مادر (کوارتز) میشود. اندازه سختی و جرم حجمی (دانسیته) عقیق آتشین از سایر عقیقها کمتر است.در دو سایت اینترنتی (fireagate.com) و (fireagate.us) میتوانید اشکال زیبایی از عقیقهای آتشین را در فرمهای خام و تراش خورده ملاحظه بفرمائید :

رنگ کردن سنگ عقیق به روشهای شیمیایی

معمولا عقیقهای را که دارای رنگ یکدست نیستند و یا عقیقهای خاکستر و سفید را که ارزش کمتری دارند برای رنگ کردن انتخاب میکنند.تکنیکهای رنگ کردن از زمانهای بسیار گذشته و با مواد ارگانیک نظیر دارچین ، قهوه و … انجام میشده اما امروزه بوسیله اسیدها و ترکیبات شیمیایی این کار صورت میگیرد.گویا تکنیکهای رنگ آمیزی عقیق مربوط به آلمانیها از سال 1548 به صورت مکتوب وجود دارد و در معادن عقیق آلمان واقع در منطقه ایدار – ابراشتاین (Idar-Oberstein) از قرن شانزدهم میلادی عمل رنگ آمیزی عقیقها انجام میگرفته که پس از اتمام ذخایر عقیق در معادن آلمان ،افراد شاغل مرتبط با استخراج سنگ عقیق در آن کشور که به برزیل مهاجرت کرده بودند ، عقیقهای برزیلی را در سالهای 1830 تا 1860 برای رنگ آمیزی به آلمان ارسال میکردند.(مرجع : جهان جواهرات تالیف استاد داریوش ادیب)

در کشور ما تکنیکهای رنگ آمیزی عقیق از قبل وجود داشته است و در برخی از انگشترهای قدیمی عقیق ارزان قیمت این پدیده به وضوح دیده میشود . در ایران عمل رنگ آمیزی عقیق بیشتر براساس روشهای سنتی و با مواد ارگانیک انجام میگیرد و قدمت رنگ آمیزی عقیق در ایران گمان نمیرود که عمری بیشتر از 100 سال داشته باشد.

بر اساس گفته ها، امروزه در تهران و شهرهای بزرگ زیارتی نظیر مشهد و قم و… عقیقهای استخراج شده از معادن خراسان جنوبی و پاکستان را با شیوه های نوین رنگ آمیزی کرده و پس از ساخته و پرداخته کردن ،با قیمتهای نازل در بازار به صورت کلی و بارخانه عرضه مینمایند. این کار در صورتی که فروشنده به رنگی بودن نگین اشاره بکند مشکلی ندارد اما زمانیکه عقیقهای بی کیفیت رنگ شده به جای عقیقهای مرغوب فروخته میشود شکل قضیه تغییر میکند و اعتماد مشتری از بازار سلب میشود.گرچه برخی فروشندگان نیز به دلیل آگاهی کم و تجربه کم ندانسته و غیر عمد ممکن است با تشخیص اشتباه به فروش عقیق رنگ شده به جای عقیق مرغوب اقدام نمایند. در اینجا مختصر و کوتاه به تکنیکهای رنگ آمیزی اشاره میشود:

اخطار : روشهای معرفی شده در زیر همگی خلاصه وار بود و فاقد نکات تکنیکی و مباحث ایمنی است

لذا تقاضامندم که از امتحان این روشها در محیطهای غیر فنی و بدون امکانات قوی ایمنی جدا خودداری فرمایید

برای رنگ کردن عقیق ابتدا آنرا با شیوه های شیمیایی آماده سازی میکنند بدین صورت که سطح عقیق را با محلولهای چرب زدا مانند جوش شیرین در آب پاک میکنند و در مرحله بعد با غوطه ور کردن عقیق به مدت یک تا دو روز (بسته به ضخامت) در یک محلول بهینه ساز اسیدی مانند اسید نیتریک غلیظ ذرات اضافی را از سنگ حذف مینمایند.برای اینکار دمای عقیق غوطه ور در اسید نیتریک را به آرامی تا دمای جوش بالا میبرند و پس از مدت لازم محلول اسیدی را به ملایمت خنک کرده و عقیق را از داخل آن خارج میسازند و پس از چند مرحله شتستشو با آب سرد عقیق را آماده پذیرش رنگ می نمایند.

در مرحله بعد برای قرمز کردن رنگ عقیق ، به مقدار لازم (250 گرم) براده آهن را در اسید نیتریک غلیظ و گرم (یک کیلوگرم) حل مینمایند و در جای خنک میگذارند تا سرد شده و بخارات سمی و خورنده محلول ساکن شود.سپس سنگهای عقیق را با ضخامت حداکثر 5 میلیمتر به مدت 3 تا 4 هفته در این محلول نگهداری میکنند.پس از مدت مذکور عقیق را از محلول خارج کرده و شستشو و خشک می نمایند و پس از این کار عقیق را در درجه حرارتی معادل اجاق گاز طبخ غذا در محلول اسید نیتریک دوباره غوطه ور می نمایند و این مراحل را چند بار تکرار میکنند تا درون منافذ سنگ اکسید آهن تشکیل شده و رنگ سرخ پدیدار شود.

برای استحصال رنگ سبز زمردی باید در ساختار سنگ اکسید کروم ایجاد کرد.برای اینکار از دو محلول اسید کرومیک و کربنات آمونیم استفاده میشود.برای ایجاد رنگ سبز چمنی بایستی در ساختار سنگ اکسید نیکل ایجاد کرد که این کار با حل کردن نیکل در اسید نیتریک و ایجاد محلول اسیدی نیترات نیکل و نفوذ دادن آن در سنگ عقیق امکان پذیر است.معمولا برای رنگ آمیزی شیمیایی ، عقیقهای شجر گزینه های مناسبی میباشند چرا که این نوع عقیقها دارای خلل و فرجهای میکروسکوپی فراروانی میباشند و علاوه بر آن شجرها و نقوش داخل سنگ کمک فراوانی برای جلب توجه مشتریان ساده لوح میباشد.

برای تولید عقیق سیاه و اونیکس از محلول شکر در آب داغ به همراه کمی عسل و همچنین از اسید سولفوریک غلیظ استفاده میشود در این روش ساختار شیمیایی قند موجود در محلول غلیظ عسل و شکر در آب که در سنگ نفوذ کرده بوسیله اسید تخریب شده و کربن آزاد ایجاد میشود و این کربن آزاد شده در سنگ عقیق باعث تیرگی و سیاه شدن رنگ آن میشود.برای سیاه کردن عقیق گاهی از اوقات از محلول نیترات کبالت نیز استفاده میشود.

برای ایجاد رنگ زرد از محلول کلرید جیوه به همراه یدید پتاسیم استفاده میشود و در روش دیگر از محلول دی کرومات پتاسیم برای ایجاد رنگهای زرد تا زرد مایل به پرتقالی در عقیق استفاده میشود و در انتها برای ایجاد رنگ آبی از ماده فوق العاده سمی فروسیانید پتاسیم بهره گیری میشود.

اخطار : روشهای معرفی شده در بالا همگی خلاصه وار بود و فاقد نکات تکنیکی و مباحث ایمنی است

لذا تقاضامندم که از امتحان این روشها در محیطهای غیر فنی و بدون امکانات قوی ایمنی جدا خودداری فرمایید

*

بهبود رنگ عقیق با روشهای فیزیکی (حرارتی)

عملیات بهسازی رنگی سنگهای قیمتی و جواهرات به وسیله گرما و حرارت قدمت بسیار دیرینه داشته و تقریبا در تمامی معادنی که از آنها سنگ قیمتی استخراج میشده ، از قرنهای گذشته رواج داشته است.در حقیقت بهسازی حرارتی فقط از جهت بهبود رنگ اهمیت ندارد بلکه جهت عملیات حکاکی و فرم دهی عقیق نیز حائز اهمیت است.در سایت اینترنتی (www.langantiques.com) به بهینه سازی حرارتی اشاره های جالب و مستندی شده است. تصویر زیر شکل یک کوره پخت سنگهای قیمتی را در قرون گذشته نشان میدهد :

عملیات بهسازی حرارتی در سنگهای عقیق در واقع به روی شبکه کریستالی تاثیرگزار است و باعث از بین رفتن نابجایی ها و تنشهای فیزیکی محبوس در داخل سنگ عقیق میشود که این امر سبب نرمی و یکنواختی خواص فیزیکی و رفتار مکانیکی سنگ میشود. این تاثیرات مطلوب به هنگام حکاکی و پرداختکاری عقیق به سادگی برای فردی که در این ارتباط کار میکند قابل لمس و درک میباشد. از طرف دیگر از بین رفتن تنشهای داخلی شبکه کریستالی عقیق باعث کاهش حساسیت سنگ به ضربات فیزیکی ناشی از عواملی نظیر افتادن به روی سطوح سخت میشود که در نتیجه این امر عمر سنگ افزایش قابل ملاحظه ای می یابد.اما در کنار این فوائد اگر عملیات بهسازی منجر به تغییرات رنگی و هویت اصلی سنگ عقیق شود ، اصالت سنگ خدشه دار خواهد شد و ماهیت سنگ لطمه خواهد دید.در تصویر زیر کوره بهسازی حرارتی در شهر (Cambay) از ایالت گجرات هند را مشاهده میکنید.به ظروف سفالی که حاوی سنگهای تراش خورده عقیق بوده و داخل حوضچه مملو از زغال گداخته قرار دارد توجه کنید :

نکته جالب توجه اینست که معمولا سنگهایی برای عملیات بهسازی حرارتی انتخاب میشوند که دارای ناخالصی کمتر باشند چرا که اختلاف ضریب انبساط حرارتی بین اجزای متفاوت حاضر در کریستال به هنگام گرمایش باعث شکستن و تخریب سنگ میشود.در نتیجه این عامل در شناخت سنگهای اصیل و بهبود نیافته یک فاکتور کلیدی خواهد بود.

روش عملی بهسازی رنگی حرارتی عقیق یک شیوه کاملا سنتی و ساده است که در آن سنگهای بریده شده عقیق را با لایه چینی در میان ذغال و یا آلومینا (که تحمل دمایی بالایی دارد) در داخل محفظه های سرامیکی جا میدهند و پس از بستن درب محفظه آنرا در مجاورت دمای بالا درون کوره های خاصی به مدت چندین روز قرار میدهند (مدت زمان توقف در دمای بالا به ضخامت سنگها و ضریب نفوذ حرارتی ظرف بستگی مستقیم دارد).اینکار باعث میشود که کم کم آهن موجود در بافت سنگ اکسید شده و همزمان آب موجود در بافت سیلیسی سنگ نیز خارج شود. نتیجه اینکار تغییر رنگ عقیق های کدر با رنگهای ابلق (مخلوط زرد و سرخ و …) به عقیهای سرخ یکدست با شفافیت بالا (عقیق آبدار) خواهد بود.

*

نحوه تشخیص عقیق های بهسازی شده

بدیهی است که شناخت و تشخیص عقیق های بهسازی شده از سایر عقیقهای مرغوب برای افرادی که سطح آگاهی حرفه ای آنها در خصوص سنگ عقیق کم است دشوار میباشد و حتی گاهی از اوقات فروشندگان حرفه ای نیز در شناخت دچار خطا میشوند.در یک کلام ، بالا رفتن سطح تکنولوژی و دانش در فرآوری و بهسازی سنگها کار شناخت را هم برای فروشندگان و هم برای خریداران مشکل کرده است.

اولین و مهمترین توصیه بنده در این خصوص اینست که سنگهای و سایر زیورآلات را از محلهای معتبر شناخته شده و افراد حرفه ای خرید کنید و از فروشندگان دوره گرد و یا فروشگاههایی که مصنوعات چینی و ترک عرضه میکنند با دقت بیشتر و مشورت خرید نمایید.مطمئن باشید که انگشتر نقره عقیق که 10 گرم نقره دارد و به قیمت زیر 50 هزار تومان فروخته میشود به احتمال قوی مشکل دار است.

در پله دوم با تکرار دیدن عقیقهای اصل به روی انگشترهای فاخر میباشد همانند آنچه از عقیقها که استاد حاج حسین جدی انتخاب کرده و برای آنها رکاب ساخته است و در نهایت با الگو برداری بصری، چشم خود را در این زمینه تربیت نماییم.خوشبختانه در شبکه های مجازی نظیر اینستاگرام فروشندگان شناخته شده معتبر ایرانی و کشورهای عربی کم نیستند و میتوان با تصاویر دقیق ارایه شده برای فروش عقیقها به سادگی حداقل با سنگ عقیق اصل آشنایی مختصر پیدا کرد.

در مراحل بعد برای تست و سنجش سنگهای عقیق میتوانید با این عوامل که به آنها اشاره خواهم کرد به طور شخصی اقدام کنید. اولین عامل در شناسایی عقیقهای رنگ شده فاکتور “بو” میباشد.توجه داشته باشید هر چه قدر که عقیق ها را پس از رنگ آمیزی شسته باشند باز هم ته مانده بوی اسیدها و مواد شیمیایی در سنگ رسواگر است ، علی الخصوص زمانی که فروشنده نگینهای عقیق را برای عرضه از کیسه پلاستیکی خارج میسازد….اصولا عقیق سنگی بدون بو میباشد و همراه بودن بوی مواد شیمیایی خبر از احتمال تقلب دارد

فاکتور دوم چرب نبودن عقیقهاست.هنگام فرآوری عقیق کوچکترین تنش حرارتی (در اثر زود خنک کردن یا زود گرم گردن پدید می آید) باعث ایجاد ترک در سنگ میشود و بعضی از فروشندگان با چرب کردن سطح نگین عقیق تلاش میکنند علاوه بر افزایش جلا و درخشندگی ، ترکها را نیز از نظر پنهان نمایند … پس نگین یا سنگ عقیق با سطح چرب شده احتمالا دارای مشکل است

فاکتور سوم بررسی حاشیه نگینها میباشد.در عقیقهای سرخی که رنگ شده هستند پس از گذشت زمان حاشیه سنگها رنگ خود را از دست میدهد و کناره ها به صورت حنایی و کم رنگ دیده میشود :

اما در عقیقهایی که بوسیله حرارتی بهبود رنگ یافته اند گاهی از اوقات موضوع برعکس میباشد و میانه نگین از لبه ها کم رنگ تر است. تصویری که در زیر مشاهده میفرمایید یک نمونه سنگ عقیق هندی میباشد که بوسیله حرارت از لحاظ رنگی بهسازی شده است اما با گذشت زمان اثرات این بهبود رنگ کاسته شده و یکنواختی و یکدست بودن رنگ سنگ از بین رفته است :

و اما در مورد عقیقهای سبز موضوع از این قرار است که بایست تصاویر و الگوهای معدنی و بکر از عقیق سبز را مد نظر داشت و چندین بار با دقت و حوصله آنها را مرور کرد.با توجه به مستندات طبیعی اصولا عقیق سبز سنگی است که در داخل آن بَرسها ، لکه ها و رگه های سفید و قهوه ای کم و بیش وجود دارد و خیلی کم پیش می آید که عقیق سبز با رنگ یکدست و آبدار داشته باشیم و در صورتی که نگین عقیق سبز با وضوح و شفافیت خوب و بدون لکه داشته باشیم ، بایستی پی به این موضوع ببریم که گوهری نادر و گرانبها در دستمان قرار دارد.کوتاه سخن اینکه عقیقهای سبز خوش رنگ موجود در بازار که بهای نازلی دارند همگی زیر سوال هستند. در زیر تصویر عقیق کبودی را مشاهده میکنید که با روشهای شیمیایی رنگ آن به سبز تغییر پیدا کرده اما به علت ضعیف بود رنگ آمیزی ، رنگ نگین در حال باز شدن میباشد :

الگوی لانه زنبوری و تودار بودن عقیق فقط در تمایز عقیق از شیشه مفید میباشد و دلیل جامع و کامل بر ماهیت و منشاء استخراج عقیق نیست و شما نمیتوانید صرفا با استناد به این الگوها به طور دقیق اصالت سنگ عقیق را تفسیر و تعریف نمایید.در زیر تصویر الگوی لانه زنبوری در عقیق طبیعی را مشاهده میکنید.در صورتیکه این سنگ با روشهای شیمیایی رنگ آمیزی میشد و یا با حرارت عملیات بهسازی به روی آن انجام میگرفت ، تمام الگوهای طبیعی سنگ و مرز رنگها به هم می ریخت :

نکته دوم که در تصویر فوق دیده میشود ،مرز بین کریستال کوارتز و سنگ عقیق میباشد بطوریکه هر چه به مرکز کلوخه طبیعی سنگ عقیق نزدیک میشویم ، از همراهی اکسید آهن و سایر ترکیبات دیگر در سیلیس (هنگامی که سنگ در حال شکل گیری بوده است) کاسته میشود و در مرکز سنگ نمیتوان بین عقیق بودن و یا کوارتز بودن رای قاطع داد و تکه بدست آمده از مرکز کلوخه که در آن اکسید آهن به صورت دانه های کروی ریز حل نشده در بافت کوارتز است را عقیق شناسان به عنوان دُرّ خونی در نظر میگیرند که دور از واقعیت نیست.

**********************

مقاله در دست ویرایش و افزودن مطالب و روشها میباشد