ساخت انگشتر و رکاب نقره مردانه دست ساز

مقدمه

می خواهم در رابطه با چگونگی ساخت حرفه ای ،هنرمندانه و البته مدرن قالب انگشتر نقره مردانه دست ساز که معروف به رکاب فیلی می باشد مطالبی بنویسم. البته نحوه تولید انبوه در این مقاله اصلا مد نظر حقیر نمی باشد و نیت معرفی روش ساخت یک زیور دست ساز است که میتوان دارای روح و اصالت هنری باشد.
عنوان هر اثر جلوه ای از هویت آن اثر است خواه اثر هنری باشد خواه علمی.سعی دارم ذهنم را متمرکز کنم تا مطالبی درخور شایسته و گویا را شروع کنم هجوم افکار در یک لحظه به مغزم آزارم می دهد و اندک تجربه،دانش و پژوهشی که در این باره دارم را با خود به یغما می برد و من عاجز از نگارش حجمه های اطلاعات در یک آن ،بدون چاره و مبهوت مانده ام .

خداوندا یاری ام کن تا قلمم پرگاری شود در مرکزیت اوراق سفید دفترم تا مطلبی سالم و روشن را اراه دهم .
در حقیقت آنچه ما امروز آن را صرفا هنر می نامیم در گذشته بخش اصلی از زندگی بشر بوده است به عبارتی آنچه جنبه تزئینی و زیبایی برای ما دارد،برای انسان های پیش از تاریخ جنبه کارکرد حیاتی در زندگی داشته است بنابراین یک اثر می تواند با دیدگاه غیر هنری شکل گیرد اما بعدها به یک اثر هنری زیبا تبدیل شود پس سهم هنرمند چه می شود؟ یعنی کسی که خالق این اثر بوده چه باید نامید؟در اینجا باید به سوال ذهنم پاسخ دهم که هنر چیست؟ تعاریف زیادی تا کنون از اندیشمندان و صاحب نظران از هنر شنیده ایم ،اما هنوز تعریف ثابت از هنر نیافته ایم که مورد قبول همگان باشد مثلا ارسطو می گوید: هنر اساسا فرآورده عقلانی است .
در مقابل عده ای دیگر چنین نظر دارند هنر نتیجه احساس و الهام است و ربطی به عقل ندارد تولستوی روس اینگونه نظر دارد: هنر حاصل تلاش و سرمایه آدمی است که خدمتگذار اخلاق باشد و معتقد است هنر راستین هنری است که در خدمت هدفی نیک باشد.عده ای دیگر خلاف تولستوی را می گویند و معروف به مدافعان مکتب هنر برای هنر هستند و می گویند اصلا (هنر چیست) نیست و باید ) هنر چه باید باشد) باشد.یعنی معتقد هستند آثاری که ارزش اجتماعی و اخلاقی ندارند هم می توانند هنری باشند حتی اگر ضد اخلاقی هم باشند .
در گذشته ویژگی هایی چون زیبایی،الهام،مهارت و استادی ،شبیه سازی و … به عنوان ویژگی اثر هنری بوده و امروزه مهم ترین ویژگی هنرمندان معاصر نوگرایی و نوآوری است .
حالا در کار ما (جواهر سازی) هرچقدر هنرمند جدیت و خلاقیت در کار ساخت را ارائه دهد کار دارای روح زنده تری بوده و در ارتباط با کالبد سخت و زیبای خود داشته و قابلیت بیشتری در ماندگاری آن اثر را خواهد داشت .
هدف از این تحقیق چیست ؟
شناخت برخی از اصول و مفاهیم و روش های ساختاری هنر رکاب سازی و ریخته گری تا مرحله ساخت پایه رکاب فیلی می باشد که بعد از آن هر هنرمندی با توجه به سهمی که از این استعداد دارد می تواند انواع مدلهای زیبا ابداع یا اقتباس یا کپی کند ولی شایسته آن است که در تلاش برای ابداع باشد .
حال اینکه چرا از این همه تعدد در مدلهای مختلف جواهرات،حقیر مدل ساده معروف به فیلی را انتخاب کردم طبیعتا بی دلیل نمی باشد.
رکاب فیلی مردانه با انکه بسیار ساده به نظر می رسد ولی پایه و اساس و محک برای ساخت تمامی مدلهای جواهرات است یعنی اگر از بعد هنری و نه تولیدی و دقت کار به این مدل نگاه شود (البته منظور قالب اولیه آن است ( خواهیم دید که ساخت آن کاری بسیار سخت و زمان بر و هنرمندانه است اگر بخواهیم قالب اولیه یا مادر این مدل را از شش جهت اصلی (بالا،پایین،عقب،جلو،راست،چپ) و چندین جهت فرعی (شمالغرب و شمال شرق و…) بی عیب و نقص بسازیم،بسیار وقتگیر و لازمه هماهنگی عصب و عضله را داریم که این هماهنگی نیاز به سال ها ممارست و تمرین دارد و چون در کل جواهرات مانند (گوشواره،دستبند،النگو،سینه ریز و…) انگشتر بیشترین حالت سه بعدی بودن را دارد و ساخت آن سخت تر از بقیه جواهرات است.

به طور مثال اگر در یک سرویس جواهر، مشتری در پسندیدن مدل دو دل باشد مطمئن باشید اگر تنها انگشتر را بپسندد ،کل سرویس جواهر را خریداری خواهد کرد البته این نظر طبق تحقیق کارشناسان است حالا به بحث اصلی برگردیم امروزه چیزی که ذهن من را درگیر خودش کرده این بحث است که بیشتر علاقه مندان این هنر (انگشتر و انگشترسازی ) که اکثرا کارآموزان و یا ناآگاهان از تخصص این هنر می باشد این است که می گویند و می پرسند چطور می توان تشخیص داد که یک اثر کاملا دست ساز بوده یا با ماشین آلات مدرن امروزی ساخته شده است و در پاسخ باید از ابتدا شروع کرد که بتوان جواب همه ی اذهان عمومی علاقمند را داد

در سالهای نه چندان دور وقتی که استفاده از انگشتر صورت عامه به خود گرفت و مورد استفاده اکثر مردم عادی شد هنرمندان اندک و بسیار خلاق و توانمندی منجمله استاد حاج محمد حسین جدی به وجود آمدند که برای ساخت یک رکاب از هیچ امکاناتی که امروزه ما بهره مند هستیم در اختیار نداشتند بطوریکه حتی می بایست سوهان خود را از تکه فولادی با زدن اره های متناوب در کنار یکدیگر و سپس آبکاری آن فولاد سوهان خود را می ساختند و بقیه ابزار ها هم به همین صورت این اساتید با تکه های چوب و یا سایر چیز های دیگر ابتدا قالب اولیه را به شکل نصف یک انگشتر می ساختند و سپس این قالب به نام قالب مادر همیشه در اختیار آن ها بوده و در موقع ساخت از این قالب با روش ریخته گری خاک و ماسه قطعه های ساخت خود را ریخته گری می کردند .

حالا چندین روش گوناگون ساخت رکاب فیلی را شرح می دهم :
1- روش اول ساخت قالب اولیه به وسیله چوب و ریخته گری خاک و ماسه می باشد
2- روش دوم ساخت رکاب فیلی بدون قالب اولیه و با یک تکه مکعب بزرگ از جنس انگشتر مورد نظر
3- ساخت رکاب با استفاده از قالب کف دریا
4- ساخت رکاب با برش ورق و شکل دهی آن
5- ساخت قالب اولیه یا مادر با استفاده ازVax

روش اول – ساخت قالب اولیه با چوب : در این روش هنرمند ابتدا قالب را به صورت یک نصفه رکاب فیلی می ساخته و این قالب را همیشه در اختیار داشته و در مواقع نیاز این نصفه قالب را به روش ریخته گری خاک و ماسه در دو عدد ریخته گری کرده و تبدیل به رکاب فیلی می کردند .اما امروزه همین قالب های اولیه به صورت فراوان در اندازه،شکل در تعداد و اشکال زیادی به شکل آلیاژ برنج یا فلز آلمینیوم در اختیار هنرمندان رکاب ساز قرار دارد و این قالب های از پیش آماده شده را رکاب ساز به قیمت نه چندان زیاد خریداری کرده و در روش خاک و ماسه به این صورت که با فشار دادن نصف یک تکه قالب در خاک مخصوص در تعداد دو بار فلز ریزی را در این قالب ها انجام می دهد دو تکه جدا از هم از رکاب فیلی را در اختیار داشته و بعد از ریخته گری با جوش دادن این دو تکه رکاب ساز حالا دارای یک رکاب فیلی می باشد که با توجه به ذوق و استعداد خود می تواند این رکاب ساده را به عنواع رکاب های زیبا تبدیل کند.امروزه در کشور ما بیش از 90 درصد رکاب ساز ها از این روش ساده و ابتدایی استفاده می کنند و چون این روش از ابتدای به وجود آمدن رکاب سازی وجود داشته و اکثر علاقه مندان و سازندگان از کلیات روش ساخت آن آگاهی دارند به اشتباه فقط این روش را کاملا دست ساز تعبیر می کنند که معتقد بودن به این مطلب کاملا اشتباه و طرفداران این عقیده کسانی هستند که از روش های مدرن و امروزی کاملا دست ساز اطلاعاتی ندارند و یا از قصد، تفسیر به نفع می کنند.
با دقت در تصاویر زیر بهتر متوجه خواهید شد :

تصویر شماره (1) قالب های آماده انگشتر را در تعداد ،اندازه ها و شکل های مختلف و قابل خریداری و در دسترس نشان میدهد
تصویر شماره (2) و (3) ریخته گری رکاب دو تکه ای را در درجه آلومینیمی و در خاک و ماسه نشان میده
تصویر (4) تکه های جفتی خارج شده از قالب پس از ریخته گری را نشان میدهد

روش دیگر ساخت رکاب فیلی در خاک و ماسه روش یک تکه است که بسیار زمان بر و در ابتدا از کیفیت بالایی برخوردار نیست ولی هنرمند با کار کردن مضاعف بر روی قالب می تواند آن را به رکاب زیبایی تبدیل کند که البته این روش را در ایران معدود سازندگان می دانند و روش منسوخی ایست که مراحل ساخت را مرحله به مرحله با شکل نشان شده است با دقت به این عکس ها می توانید متوجه چگونگی این روش شوید :

(عکس از آقای محمد حسین خالویی)

رکاب فیلی یک تکه ریخته شده در خاک و ماسه دقیقا مراحل ساخت مانند عکس های بالا می باشد

روش دیگر که ساخت رکاب با خاک و ماسه وجود دارد که بیشتر هنرمندان مشهدی از این روش استفاده میکنند با این تفاوت که قالب اولیه آن ها همانند شکل بوده و این قالب را هنرمند با فشار دادن به خاک و درآوردن آن و فلزریزی ریخته گری می کنند و بعد از آن رکاب را از ته بازوی انگشتر که دو تکه است را (جایی که در عکس جدا از هم است) به همدیگر جوش می دهند :

عکس از آقای رجبی

روش دوم : ساخت رکاب فیلی بدون قالب اولیه یا مادر در این روش که بسیار زمان بر و دارای کسری زیاد از فلز گرانبها می باشد و دیگر هیچ رکاب سازی نداریم که با این روش کار کند به این صورت است که ابتدا مذاب فلز را به صورت یک مکعب بزرگ ریخته گری می کنند و شکل این رکاب را از داخل مکعب همانند یک مجسمه ساز می تراشند که کاری زمان بر است که البته در آینده روشی که توضیح خواهم داد تکمیل شده این روش است با این تفاوت که به جای مکعبی از فلز،مکعبی از جنس سبک تر و نرم تری جایگزین شده و استفاده می شود.

روش سوم : رکاب سازی با قالب گیری از کف دریا در این روش چون کف دریا جنس سبک و نرمی دارد و از جنس آهک می باشد هنرمند می تواند با ابزاری همچون چاقو شکل رکاب را در آن بتراشد و با چسباندن دو تکه کف دریا و فلز ریزی رکاب را تولید کند با دقت به شکل ها کاملا متوجه این روش خواهید شد

روش چهارم – ساخت رکاب فیلی با روش ورق : در این روش هنرمند ابتدا شمش درست شده را توسط چرخ نورد به یک صفحه با ضخامت دلخواه در می آورد و بعد مثل عکس روی کاغذ شابلون کشیده شده را به صفحه ورق چسبانده و اره می کنند و با ابزار های مختلف مانند قالب خوشه و سمبه و چکش این صفحه تخت را شکل داده و به شکل رکاب انگشتر در می آورد و دو سر جدا از هم را جوش می دهد بعد از جوش رکاب ساده در اختیار دارد که بعد از آن می تواند به اشکال و مدل های مختلف و زیبا در بیاورد به عکس ها با دقت نگاه کنید تا متوجه مراحل آن باشید :

عکس از استاد حسین عشاق

روش پنجم – ساخت قالب اولیه با استفاده از (wax)
حالا اجازه دهید تا روش مدرن و کاملا فنی امروزی را توضیح دهم و شما خواننده عزیز خود در دست ساز تر بودن (تاکید می کنم تمامی روش ها دست ساز هستند ولی فنی تر بودن هنرمندانه تر بودن و دست ساز تر بودن)کدامین روش قضاوت و داوری کنید.
روش نوین و امروزی چیست؟ امروزه شرکت های مختلف از جمله شرکت آمریکایی به نام (Matt) ماده ای که قابلیت سوهان کاری،پوست کاری،اره کاری،تراشکاری و ریخته گری را دارد،ساخته است که به نام (wax) نامیده و معروف است که در شکل ها و ابعاد گوناگون تولید شده (مانند عکس ها) شکل لوله ای برای انگشتر و النگو،لوله ای سر تخت،صفحه ای یا تخت ، در رنگ های مختلف آبی ،سبز،سیاه و قرمز که این رنگ ها اختلافات جزئی در جنس (wax) را مشخص می کند.

حالا در این روش رکاب ساز طبق اندازه نگینی که در دست دارد ابتدا از لوله های مخصوص برای انگشتر بریده و شروع به ساخت یا پیکره تراشی از این لوله های بی جان و بی روح نسبتا گران قیمت می کند و از دل این تکه لوله می تواند نسبت به اندازه هنر و استعداد خود یک قالب یک تکه رکاب فیلی را بسازد که بسیار قوی تر ،فنی تر و زیبا تر از مدل های دو تکه خود خواهند شد به جهت نداشتن جوش و شکاف و لحیم البته تاکید می کنم ساخت رکاب فیلی ساده که هیچ طرحی نداشته باشد یعنی هنرمندان بعد از تبدیل این قالب به فلز باید خلاقیت خود را نشان دهد و روح دیگری به این رکاب بدهد

البته ساخت رکاب صحیح و دقیق که از همه جهات متقارن و یک اندازه و بی نقص از لوله (wax) ،نیازمند هنرمند بودن واقعی و زمان گذاشتن زیادی است که برای ساخت هرکدام از این قالب ها ساعت ها زمان نیاز داریم این مرحله از ساخت قالب در روش ریخته گری خاک و ماسه وجود ندارد و حالا در مرحله بعد چالش بسیار پیچیده در پیش روی رکاب ساز قرار دارد که کاری مشابه به کارهای جواهرسازان معروف خارجی است و این مرحله،مرحله پخت و برش لاستیک از قالب تراشیده شده است البته پخت و برش لاستیک برای تمامی جواهرات و حتی رکاب های مردانه ی ساخته شده و آماده استفاده،امکان پذیر است.

دانش پخت و برش لاستیک قالب نیازمند تجربه و زمان زیادی است تا یک شخص قادر باشد لاستیک قابل قبول را از یک قالب برش دهد باید بگویم برش قابل قبول به برشی گفته می شود که جای هیچ ردی از تیغ جراحی روی قالب نباشد و هنرمند لاستیک بر چنان باید با دقت و از جاهای خاص و دقیق این قالب را برش دهد که هیچ اثری از تیغ دیده نشود وجود اثر تیغ بر روی قالب ارزش آن را تقریبا به صفر می رساند و بی ارزش تلقی می شود که این روش هم در ریخته گری خاک و ماسه و هیچ روش دیگری وجود ندارد و بعد از برش لاستیک می توان حداقل تا بیست سال آینده صاحب این اندازه قالب بود و در صورت نیاز با تزریق موم مخصوص ریخته گری که توسط دستگاه مخصوص این کار صورت میگیرد می توان سریعا از این قالب تولید کرد و در اختیار داشت حالا این قالب که به صورت موم در اختیار رکاب ساز است بایدبه فلز تبدیل شود.تبدیل موم مخصوص به فلز طی فرآیند بسیار پیچیده و بسیار فنی به نام ریخته گری انجام می شود در این روش ریخته گری که توضیح خواهم داد چون روشی مدرن و نوین است نیاز به تجهیزات خاص خود را دارد و دیگر با ابزار سنتی و تجربیات ساده و ابتدایی قدیمی چنین ریخته گری تمیز و دقیقی را نمی توان به وجود آورد حالا چون در این روش ریخته گری کار های ریخته شده بسیار دقیق و تمیز از آب در می آید و می توان قالب هایی از انگشتر های ساخته شده و آماده را با این روش در تعداد انبوه تولیدکرد اکثر علاقه مندان به این هنر که اطلاعات کافی و وافی از این هنر را ندارندچنین می گویند که این روش ریخته گری، سیلندری بوده و دست ساز نمی باشد.
و من به این علاقه مندان می گویم با مطالعه دقیق و کامل این نوشته می توان ذهن خود را از ابهام ها کاملا پاک کنید.
در روش ریخته گری گچ که در یک لوله استوانه ای شکل که به آن سیلندر می گویند انجام می شود.

انواع سیلندر ریخته گری

و در این فرآند برای اینکه کار بدون ایراد (بدون مک) باشد نیازمند تجربه فراوان همراه با علم و دانش و همراه با تجهیزات استاندارد و نسبتا گران قیمت و رعایت تمامی استاندارد های این روش باید کار کرد بدون تعارف می گویم برای اینکه با روش نوین بتوانید ریخته گری کنید باید صاحب علم این روش باشید و دانسته های قدیمی و سنتی و استفاده از آن ها در روش مدرن ،ریخته گری با گچ هیچگونه کمکی به شما نمی کند. این دو روش سنتی و مدرن در اسم ریخته گری بودن با هم تشابه دارند ولاغیر .بوده اند افراد باتجربه بالای ریخته گری و رکاب سازی که نتوانسته اند با روش ریخته گری سیلندر وگچ،کاری از پیش ببرند و به خود من بارها گفته اند که اصلا روش گچ و سیلندر برای رکابسازی مردانه کاربردی نیست و به درد نمی خورد و اصلا جواب کار مارا نمی دهد .در روش ریخته گری نوین باید تمامی استاندارد ها مرحله به مرحله تاکید می کنم جزئی ترین و کوچک ترین استاندارد ها حتما باید رعایت شود وگرنه کاری از پیش نخواهیم برد و به جد عرض می کنم ریخته گری صحیح و بی عیب نوین جزء بزرگترین هنر های یک هنرمند است.
و در آخر می گویم افراد سودجو، کارهای آماده و ساخته شده را با این روش در مقیاس انبوه ریخته گری کرده و به نام کار کاملا دست ساز فروخته اند و این امر باعث شده تا در اذهان عمومی چنین برداشت شود که با این روش نمی توان کارهای دست ساز را ارائه داد.
امیدوارم با این مطالب ذهنتان از مجهولات پاک شده باشد.
حالا دوستان با خواندن مطالب به نظر شما کدام یک از این روش ها واقعا دست ساز تر و دارای روح زنده تری می باشد.
قضاوت با شما عزیزان؟

برو قوی شو اگر راحت جهان طلبی
که در نظام طبیعت ضعیف پامال است

با تشکر
نوشته استاد صابر بهلولی زنجانی
انگشتر سازی فاخر_زنجان