کاربرد فدیوم در انگشتر و رکاب سازی

سوالی در بین علاقمندان به هنر انگشترسازی امروزها در جریان میباشد : آلیاژ فدیوم چیست؟

آلیاژ فدیوم Fedium یا Fidium از ترکیب دو فلز پالادیوم Pd و نقره Ag استحصال میشود.فلز پالادیوم از فلزات گروه پلاتین میباشد که به دلیل نزدیکی چگالی و عدد اتمی به نقره، قابلیت بالایی در انحلال کریستالی در نقره را دارد.مخلوط کردن دو فلز نقره و پالادیوم دارای رموز فنی و شیوه ی خاصی است که سازندگان کمتر تمایل به برملا کردن آن دارند و هر یک از اساتید رکابساز شیوه و سبک خود را در ساخت آلیاژ فدیوم دارد.قیمت هر گرم فدیوم به قیمت روز نقره و پالادیوم بستگی دارد و براساس مقدار درصد پالادیوم نسبت به نقره محاسبه میشود.

نحوه ترکیب فدیوم چگونه است؟ برای رکابسازی درصد انحلال فلز پالادیوم در نقره بین 5 تا 12 درصد میباشد.مهمترین مسئله انحلال پالادیوم در نقره، تفاوت نقطه ذوب نقره (961 درجه سلسیوس) و نقطه ذوب پلادیوم (1555.4 درجه سلسیوس) میباشد که در حدود 593 (درجه سلسیوس) است.برای ساخت آلیاژ فدیوم ، در محفظه ذوب (بوته)، پالادیوم را در ته بار نقره قرار میدهند و دمای کوره را افزایش می دهند.ابتدا فلز نقره به دلیل پایین بودن نقطه ذوب به مایع تبدیل میشود و در ادامه افزایش حرارت کوره و رسیدن به نقطه ذوب پالادیوم ، عمل انحلال فلز پالادیوم در نقره به دلیل مایع بودن دو فلز صورت میگیرد.ولی انجام کار به این راحتی نیست.بالا رفتن دمای مذاب نقره و عدم ماندگاری و توانایی کنترل دمای بهینه در کوره باعث ایجاد تخلخل و حباب در رکاب میشود و عمده مشکل کار ساخت آلیاژ پالادیوم همین ایراد است.برای جلوگیری از این عیب، اساتید رکابساز  روشهای خاص خود را به کار میبرند که راز و رمز کاری محسوب میشود.

در بیان امتیاز و برتریهای رکاب فدیوم نسبت به رکاب نقره میتوان به نکات زیر اشاره کرد :

1. رکاب نقره به دلیل پایین بودن استحکام پس از مدتی استفاده دچار خراش ،له شدگی و فرسودگی فیزیکی نامطلوب میشود که در رکاب فدیوم به دلیل بالا بودن استحکام فیزیکی، کمتر با این مشکلات مواجه هستیم.

2. رکاب نقره به مرور زمان در تماس با رطوبت و عرق پوست، سیاه میشود در حالیکه مقاومت فدیوم در برابر عرق و حتی مواد شیمیایی بالا بوده و این مشکل در رکاب فدیوم کمتر دیده میشود.

3. برای آقایانی که تمایل دارند رکاب گران قیمت استفاده نمایند ، رکاب فدیوم جایگزین مناسبی برای فلز طلا به شمار میرود چرا که مشکلات شرعی طلا را برای آقایان ندارد.

4. جلا، درخشندگی و زیبایی رکاب فدیوم بسیار بالاتر از رکاب نقره بوده و نظر علاقمندان را سریع جلب مینماید.

اگر بتوان معایبی برای رکاب فدیوم در نظر گرفت، بیشتر در حوزه جواهرسازی و ساخت رکاب خواهد بود که عبارتند از :

1. پالادیوم فلز گران قیمتی میباشد.کوچکترین اشتباه در ذوب و ساخت آلیاژ باعث ضرر و زیان مادی رکابساز میگردد.چرا که پس از ذوب و قالبگیری نمیتوان پالایوم را با صرف هزینه کم مجددا فرآوری (گال کاری) نمود.

2. معمولا پس از عمل ریخته گری نمونه رکاب خارج شده از قالب به نظر مطلوب میرسد در حالیکه تخلخل مخفی در زیر لایه سطحی رکاب ممکن است در پرداخت نهایی آشکار شده و تمام زحمات جواهرساز را به باد دهد.جایی که کار ساخت ظاهرا تمام شده و سازنده تمام زحمت لازم را در قلمزنی، اره کاری و ابزار نهایی، متحمل شده است.

3. تغییر سایز رکاب فدیوم که لازمه آن دو عمل برش دادن و جوش دادن است برخلاف رکابهای نقره، به راحتی صورت نمیگیرد و رکاب فدیوم رفتار نامطلوبی در تغییر سایز و جوشکاری دارد و به همین دلیل، اساتید فن رکاب فدیوم را برخلاف رکاب نقره به صورت یک تکه و بدون هیچگونه عملیات جوشکاری میسازند.

برای سهولت شناخت رکاب فدیوم از حرف اختصاری F به عنوان نماد آلیاژ فدیوم در جواهرسازی استفاده میشود. تصویر زیر مهر رکاب فدیم استاد حاج محمدحسین جدی میباشد که به عنوان نمونه آورده شده است:

استاد حاج محمدحسین جدی با آشنایی و تجربه بالایی که در جواهرسازی داشته آلیاژ فدیوم را نخستین بار در ایران ابداع کرده و  انگشتر با جنس فدیوم توسط ایشان وارد حرفه جواهرسازی شده است.مرحوم استاد جدی انگشترهای زیبا و بینظیری در مدلهای مختلف با آلیاژ فدیوم خلق کرده اند که در زمره آثار ارزشمند هنر اسلامی ایران زمین جاودانه شده است.

از استاد محمدجواد جدی به عنوان پسر ارشد استاد محمدحسین جدی در باره پیشینه و چگونگی فلز فدیوم که جنس رکاب های برند جدی و به طبع آن برخی رکاب های امروزی از آن جنس هستند سوال کردیم (مصاحبه استاد با مجله وزین طلا و جواهر – خرداد تیر ۱۳۹۳ سال پانزدهم) ایشان با استقبال و اظهار خرسندی از طرح این سوال خاطرنشان شدند:

می دانید که ظروف و زینت آلات نقره به مرور زمان در تماس با هوا و عرق دست سیاه می شوند و شفافیت خود را از دست می دهند. این امر یکی از دغدغه های پدرم در طول سالهای متمادی بود و من به خوبی به یاد دارم که برای حفظ شفافیت و جلوگیری از سیاه شدن انگشتریهای نقره آلیاژها و ترکیبات متعددی را مورد آزمایش قرار می دادند تا راه حلی برای این مشکل بیابند. که این کار با مشکلات بسیاری توام بود چراکه گاه فلزات به کار رفته در زمان ذوب به خوبی با نقره ممزوج نمی شدند و در پایان کار و هنگام پرداخت با رنگ سیر یا روشن خودنمایی می کردند و ایشان با دقت و حساسیت فوق العاده ای که دارند مجبور به ابطال کار و ذوب مجدد آنها می شدند تا اینکه بالاخره حدود سال ۱۳۵۵ موفق شدند و با ابتکار خود برای اولین بار آلیاژی از چند فلز از جمله پالادیم ساختند و برای متمایز شدن جنس این انگشتری ها ابتدا دو مهر تهران، جدی را جابجا یعنی به صورت جدی، تهران به داخل انگشتریها می زدند که تشخیص آن برای علاقه مندان کارهایشان قدری مشکل بود. یک روز به من گفتند می خواهم نامی بر این آلیاژ بگذارم چه نامی را صلاح میدانی؟ من که در آن زمان مشغول تحصیل و در شیمی در گیر عناصر جدول تناوبی و جدول مندلیف و نام قلیایی فلزها چون پتاسیم، سدیم و فلزاتی چون رودیم، رادرفوردیم و غیره بودم نام پدیم که خلاصه شده پالادیم نیز محسوب می شد را پیشنهاد کردم ایشان فرمودند که فدیم بگذاریم چطور است؟ گفتم بسیار عالی است و به این ترتیب از آن روز به بعد این نام معمول شد و سپس مهری با حرف اف انگلیسی ساخته و در داخل انگشتری ها مورد استفاده قرار دادند. که اینک برخی دیگر از سازندگان انگشتر به تقلید، از این نام استفاده می کنند و از آن بهره می برند.

در زمینه ساخت رکاب فدیوم اساتید مطرحی اکثرا در بازار تهران و قم به کار مشغول هستند که میتوان به استاد محمد کاوه (گل افشاری)،استاد اسفندیار خسروی، استاد محمدمحمود خانی، استاد اسماعیل امیرمحمدی (نقره سازان)، استاد هادی ابراهیمی ،استاد آصف قاسمی، استاد رسول محمدی ،استاد علی محمدی (محک)، استاد کریمی و استاد محسن حیدری به اختصار اشاره کرد.همچنین در شهر زنجان که در سالهای اخیر به یکی از قطبهای مهم رکابسازی ایران تبدیل شده است، اساتید رکابساز نظیر استاد غلامرضا و استاد حسن رضا بیگلو، استاد حسین جعفری (صدف) ، استاد پرویز قاسمی، استاد هادی معیریان ساخته های زیبایی از رکاب فدیوم علی الخصوص در رکابهای شیخ احمد ،تک چنگ و ریزدیش عرضه کرده اند و انتظار میرود با توجه به مزایای رکاب فدیوم روز به روز به شمار علاقمندان و اساتید جواهرساز فعال در این خصوص افزوده شود و شاهد آثار بدیع و زیبای بیشتری باشیم.

نویسنده : پارس جواهر ، آرش بخشوده