سنگها و کانی های گرانبها خاستگاههای بس گوناگونی دارند و طیفی بسیار گسترده از فشار و دما در پیدایش آنها دست اندر کار است. به طور کلی خاستگاه گوهرها را می توان به صورت زیر دسته بندی کرد:
1- خاستگاه ماگمایی
2- خاستگاه دگرگونی
3- خاستگاه رسوبی
4- خاستگاه آلی
1- خاستگاه ماگمایی: کانی های گرانبها با خاستگاه آذرین ساختمانی بلورین دارند و پیدایش آنها در شرایطی آرام و پایدار و غلظتی متناسب و زمانی بسیار دراز انجام می شود. محلولهای سازنده اغلب در حالت اشباع نیستند یا دما و فشار آنها را از شرایطی اشباع دور می سازد و تغییر شرایط یا در اصل انجام نمی شود و یا به طور کلی تغییر اندک می یابد. در مجموع افت دما نه تنها در پیدایش کانی موثر نیست بلکه ممکن است حتی بر مرغوبیت آن نیز زیان وارد کند. با توجه به شرایط شیمیایی و درجه حرارت ماگما، خاستگاه ماکمایی قابل تقسیم به بخشهای زیر می باشد.
الف) ماگمای بازیک و اولترابازیک
ب) خاستگاه پگماتیتی
ج) خاستگاه هیدروترمالی
الف) ماگمای بازیک و اولترابازیک: معمولا شرایط فشار و درجه حرارت موجود همراه با این سنگها در حد گوشته بالایی است. یکی از کانی های قیمتی منحصر به این شرایط، الماس است. کربن در پوسته زمین به صورت آزاد به شکل ذغال یا گرافیت است و در ترکیب به صورت سنگهای کربناته و co2 یافت می شود. در شرایطی خاص به شکل الماس متبلور می شود. شرایط خاص برای الماس فشار خیلی بالا می باشد. به همین دلیل الماس منحصر به سنگهایی است که شرایط پیدایش آنها توسط آتشفشانهایی کنترل می شود که تنوره آنها تا گوشته ادامه می یابد مانند کیمبرلیتها. فزون بر کیمبرلیتها، اکلوژیتها نیز اگر دارای کربن باشند و هنگام تشکیل آنها فشار لیتوستاتیک معادل 100 کیلوبار باشد، تشکیل الماس می دهند. فزون بر الماس، کانیهای گرانبهای دیگر نیز مانند برخی از گروناها، یاقوت کبود، یاقوت سرخ، اسپینل و الیوین وابسته به سنگهای بازیک و اولترابازیکند.
ب) خاستگاه پگماتیتی: در میان مواد آذرین، پگماتیتها متنوع ترین و بیشترین کانی های گرانبها را دارند. برخی از کانیهای گرانبها با خاستگاه آذرین منحصر به پگماتیت ها هستند. از جمله توپاز، تورمالین، زمرد، گرونای منگنزدار، بریل و …
همانطور که گفته شد پگماتیتها خاستگاه بیشتر سنگهای گرانبها می باشند. دلایل قانع کننده برای این مسئله عبارتند از:
1- پگماتیتها در تعادل دو فاز گاز-مایع به صورت گداخته سیلیکاته است و فاز گازی معمولا شامل بخار آب، SH2، گازهای بوردار، فلوئوردار و کلردار و عناصری که در حرارات پائین تر از 500 درجه سانتی گراد فاز گازی تشکیل می دهند و از آن جا که دو فاز گاز-مایع اغلب در تعادل هستند، فضای کافی برای رشد بلورها فراهم است.
2- اختلاف درجه حرارت میان پگماتیت و سنگهای فراگیر به مناسبت ژرفای ویژه پگماتیت، کم است و این کم بودن و همسانی دما موجب می شود که زمان سرد شدن بلور طولانی شود و در نتیجه شرایط برای رویش بیشتر بلور فراهم است.
3- پگماتیتها معمولا پس مانده ماگمایی هستند و در این پس مانده تمام عناصر که در ابتدا مقدار آنها کم بوده است در این حالت به طور نسبی فراوان شده اند به طوریکه شرایط تشکیل کانی را به دست می آورند.
ج) خاستگاه هیدروترمالی: بسیاری از بلورهای زیبا مانند انواع کوارتزها و بلورهای زیبای فلورین و اپیدوت و کلسیت و هماتیت آینه ای و … را می توان در این دسته قرار داد. اغلب کانه های خالص فلزی در شرایط هیدروترمالی تشکیل می شوند در شرایط هیدروترمالی محلولها دارای منشا ماگمایی هستند. اغلب، فلزها و دیگر عناصر را در خود نهفته دارند و هنگام تغییر شرایط سبب نهشته شدن آنها می شوند و در پاره ای از موارد این نهشته شدن با تشکیل بلورهای خود شکل همراه است.
2- خاستگاه دگرگونی:
سنگها و کانی های گرانبها با خاستگاه دگرگونی را با توجه به نوع دگرگونی می توان در دو گروه قرار داد:
الف) سنگها و کانی های قیمتی وابسته به دگرگونی از نوع دیناموترمال
ب) سنگها و کانی های قیمتی در ارتباط با دگرگونی از نوع اسکارن
الف) سنگها و کانیهای قیمتی وابسته به دگرگونی از نوع دیناموترمال: کانی های فراوانی در این شرایط تشکیل می شوند مانند: گارنت های زیبا از نوع آلماندین و پیروپ که گاهی مانند دانه های انار در میکاشیست ها یافت می شوند و یا مانند آلماندنهایی که زمینه سبز رنگ آمفاسیت را در سنگ اکلوژیت، منظره گل در چمنزار را به سنگ می دهند و یا کنایسهای یاقوت و زمرد دار را می توان نام برد.
ب) سنگها و کانی های قیمتی در ارتباط با دگرگونی از نوع اسکارن بسیاری از سنگها و کانی های قیمتی با منشا دگرگونی به این گروه تعلق دارند، مانند لاجورد، اسپینل، برخی از تورمالین ها، فلورین، گرونا، بلورهای زیبای اپیدوتف بلورهای زیبای دیوپسید، آپاتیت های زیبا و غیره.
3- خاستگاه رسوبی:
سنگها و کانی های قیمتی با خاستگاه رسوبی به دو شکل زیر است:
الف) محلولها
ب) پلاسرها
الف) محلولها: محلولهای حاصل از آبهای جوی ضمن چرخش در درون شکافها و کاواکهای خالی سنگها در صورت تغییراتی اندک در شرایط فیزیکی، از جمله تغییر سرعت حرکت، تغییرات PH، دما و فشار باعث تشکیل سنگها و کانی های گرانبها از جمله اوپالهای زیبا، کلسدونی های زیبا مانند آگات، بلورهای زیبای کوارتز مانند سیترین و بلورهای بسیار زیبای سلنیت و بلورهای زیبای کلسیت و … می شوند. از همه مهمتر در این دسته، فیروزه را می توان نام برد که در حقیقت حاصل چرخشی محلولها در سنگهای آندزیتی است. البته دادن خاستگاه رسوبی برای فیروزه خیلی درست نمی باشند شاید خاستگاه هیدروترمال با آبهای جوی مناسب تر باشد.
ب) پلاسرها: سنگها و کانیهای گرانبهای پایدار از نظر مکانیکی و شیمیایی با خاستگاه آذرین در درجه نخست و با شرایط دگرگونی در درجه دوم، که به هنگام خرد شدن در فرآیند فرسایش، سنگهای گرانبهایشان توسط عوامل رسوبی در رودخانه ها بدون هیچ تغییری انباشته می شود و ذخائری با ارزش را پدید می آورند که به ذخائر پلاسری مشهورند.
4- خاستگاه آلی:
گوهرهای فراوانی وجود دارند که در فرآیندهای متابولیسمس موجودات زنده تشکیل می شوند. این گوهرها در ترکیب خود دارای قدری مواد آلی همراه با مواد معدنی هستند که در ساختمان موجودات زنده به کار گرفته شده است مانند مروارید، عاج، کهربا، مرجان و …
موجود
موجود
موجود
موجود
موجود
سلام مطالب بسیار آموزنده و جالبی بود من شخصا عاشق سنگ و کانی هستم بخصوص سنگهایی با کربن بالا وکانی های ترکیب شده از طبیعت .من انگشتری دارم که به گفته اهل فن نگینی داره از گوهر شب چراغ خیلی گشتم و خیلی بررسی کردم نمونه نگین انگشترم رو هنوز جایی ندیدم میخواستم از جنابعالی خواهش کنم وقتی به من مرحمت بفرمایید به حضور برسم و نظر کارشناسی و شخصی شمارو هم بدونم ممنون از مقاله مفید و جامع درمورد کانیها با احترام و به امید دیدار شما